ادامه بررسی کلام مرحوم عراقی در مورد جریان حدیث رفع در امور عدمی

پس، برخی مثل مرحوم نائینی می‌گویند: نسبت به امر عدمی، اصلاً حدیث رفع محلی برای ورود ندارد؛ کسی که اضطرار به ترک جزئی از اجزای نماز و یا شرطی از شرائط نماز پیدا کرد، حدیث رفع در اینجا اصلاً جریان ندارد؛ اگر کسی فراموش کرد که سوره را بیاورد، حدیث رفع جریان ندارد؛ اما در مقابل، مرحوم عراقی و کثیری از بزرگان قائل‌ هستند که حدیث رفع در این موارد هم جریان دارد و فرقی بین فعل و ترک نیست. تا اینجا نظر ما نیز همین است؛ یعنی بیان نائینی که ایشان اصرار دارد حدیث رفع موجود را نازل منزله معدوم قرار می‌دهد اما معدوم را نازل منزله موجود قرار نمی‌دهد، هیچ‌کدام از اینها نیست. حدیث رفع، نه موجود را نازل منزله معدوم قرار می‌دهد و نه معدوم را نازل منزله موجود قرار می‌دهد؛ بلکه حدیث رفع عنوان رفع تشریعی دارد؛ رفع تشریعی هم یعنی حکمی که باید برای این عمل باشد، در عالم تشریع آن حکم نیست؛ به عنوان مثال، اگر کسی عمداً شرب خمر کند، حکمش این است که عادل نیست و باید حدّ بخورد؛ اما اگر کسی به همین شرب خمر اضطرار پیدا کرد، حدیث رفع می‌گوید در عالم تشریع این عمل حکم ندارد؛ می‌خواهد امری وجودی باشد یا عدمی؛ شارع اثری برای فعل یا ترک اضطراری مترتّب نمی‌کند. تا اینجا بحثی ندارد.

کلام مرحوم شهید صدر

بررسی جایگزینی عمل فاقد للجزء بجاى عمل واجد للجزء

باقی‌ماندن وجوب بقیه اجزاء بعد از جریان حدیث رفع نسبت به امر عدمی

اما نسبت به مطلب دوّم ، اگر کسی اضطرار به ترک یک جزء پیدا کرد، به او گفتند که در اینجا باید نماز بدون سوره بخوانید؛ آیا اضطرار به ترک، بعد از جریان حدیث رفع، آیا بقیه اجزا را اگر بدون این جزء بخواهد بیاورد، صحیح است؟ یا اینکه اگر بقیه اجزا را هم بدون این جزء بیاورد، باطل است و بقیه اجزا امر ندارد؟. پس این بحث دوم که مهمتر هم هست، این است که اگر اضطرار به یک جزء پیدا کرد یا بر ترک یک جزئی اکراه شد، آیا امر بقیه اجزا به حال خود باقی می‌ماند و بقیه اجزا عنوان وجوبی دارد یا نه؟ دو نظریه در اینجا وجود دارد. تعبیری که مرحوم آقای خوئی در مصباح الاصول جلد 2 صفحه 267 دارند این است که "هل یجب الاتیان بغیر ما اضطر إلى ترکه من الاجزاء والشرائط أم لا؟" ایشان دو نظر ذکر می‌کنند؛ یکی قول به وجوب و دیگری قول به عدم وجوب است که ایشان عدم الوجوب را اختیار می‌کنند.

بررسی نظر قائلین به عدم وجوب