خلاصه‌ی بحث گذشته
نظریه‌ی مرحوم امام
مرحوم امام در تحلیل جمله‌ی خبری در مقام انشاء می‌فرماید:

لا إشكال في أن الجمل الخبرية المستعملة في مقام البعث و الإغراء كالهيئات في حكم العقلاء بلزوم إطاعتها، لما عرفت من أن البعث - بأي دال صدر من المولى - كان تمام الموضوع للزوم الاتباع، و إنما الكلام في كيفية دلالتها على البعث.

و الّذي يمكن أن يقال: إنها مستعملة في معانيها الخبرية بدعوى تحققها من المخاطب، مدعيا أن المخبر به أمر يأتي به المخاطب من غير احتياج إلى الأمر، لوضوح لزوم إتيانه بحكم العقل، كما إذا قلت: «إن ولدي يصلي» أو «إنه يحفظ شأن أبيه» بداعي إغرائه بذلك، فإنك تستعمل الجملة في معناها بدعوى كون الأمر بمكان من الوضوح لا يحتاج إلى الأمر، بل يأتي به بتميزه و عقله.

و ما ذكرنا موافق للذوق السليم و المحاورات العرفية.[1]

اشکالی نیست که جمله‌ی خبری همانند هیئات در مقام طلب استعمال می‌شوند از این جهت که هر دو، موضوع برای حکم عقلاء به لزوم اطاعت هستند، یعنی همانطور که در باب هیئت امر، از راه حکم عقلاء به لزوم اطاعت، وجوب فهمیده می‌شود، در جمله‌ی خبری در مقام طلب نیز از همین طریق وجوب استفاده می‌شود. اگر طلبی از مولا صادر شود، دالّ بر آن هرچه که باشد، چه صیغه‌ی امر باشد یا جمله‌ی خبری در مقام طلب، اگر مولا طلبش را اظهار کند و رخصت در ترک ندهد و این طلب به عبد واصل شود، عقلاء آن طلب را بر وجوب حمل می‌کنند. بنا بر این، در جملات خبری نیز از همین قانون عقلاء پیروی می‌شود. در این مطلب بحثی نیست.

تحلیل مرحوم آیت الله فاضل از کلام مرحوم امام
مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی در توضیح کلام امام می‌فرماید:
از كلام امام بزرگوار رحمه الله استفاده مى‌شود كه اين‌گونه تعبيرات، معمولاً در مقام تشويق به‌كارمى‌روند. يعنى ضمن اينكه بعث و تحريك است تشويق خاصّى هم مى‌باشد، مثل اينكه انسان در مورد فرزندش تعبير مى‌كند: «فرزند من قرآن مى‌خواند»، اگر اين تعبير در مقام اخبار و حكايت باشد، از بحث ما خارج است و اگر مى‌خواهد با اين تعبير بگويد: «فرزند من آن‌قدر تكامل پيدا كرده و با مزاياى قرائت قرآن آشنا شده كه قرآن مى‌خواند». يعنى مى‌خواهد ضمن اينكه او را الزام به قرآن خواندن مى‌كند، تشويق هم بنمايد. گويا مى‌خواهد بگويد: فرزند من، نياز به گفتن من ندارد، او در ارتباط با قرائت قرآن آن‌قدر كامل شده كه لازمۀ كمالش، عبارت از قرائت قرآن است. در تعبيرات خود ما هم گاهى اين‌طور است. انسان گاهى براى تشويق فرزندش به درس خواندن، به او مستقيماً نمى‌گويد: «درس بخوان»، بلكه مى‌گويد:

نظر استاد در مورد فرمایش امام

بیان یک احتمال از مرحوم آیت الله فاضل
مرحوم آیت الله فاضل بر کلام استاد خود، مرحوم امام اشکالی نکرده‌اند و فقط احتمال دیگری در مقام مطرح کرده و می‌فرماید:


طبق این احتمال، که به فرموده‌ی ایشان نیاز به تتبع دارد، امام با گفتن «یعید صلاته» می‌خواهند به مخاطب بفهمانند که اگر خودت دقت می‌کردی و به جوانب حکم و مساله و موضوع دقت می‌کردی، به همین حکم می‌رسیدی و جواب مساله برایت روشن می‌شد. ایشان تشبیهی می‌کند و می‌فرماید در باب مسح بر جبیره، روایتی وجود دارد که فقهاء عمدتاً در باب قاعده‌ی لا حرج به آن استدلال می‌کنند. کسی به امام عرض می‌کند ناخن پای من مجروح شده است و حالا می‌خواهم وضو بگیرم. وظیفه‌ی من چیست؟ امام در جواب می‌فرمایند: «يُعْرَفُ هذا و أشباهه من كتاب اللّٰه عزّ و جلّ (ما جَعَل علَيكم في الدّينِ مِن حَرجٍ‌)،[7] امسح عليه»[8]

نظریه‌ی نهایی استاد
خلاصه‌ای از نظریات در تحلیل جمله‌ی خبری در مقام انشاء
بحث از دلالت جمله‌ی خبری در مقام انشاء از آنجا مطرح شده است که محقق نراقی و بعضی دیگر از بزرگان قائل شده‌اند این جمله دلالت بر وجوب ندارد. ایشان می‌فرماید:

المسألة الخامسة: لا يجوز للمحدث مسّ‌ كتابة القرآن،

... و الاستدلال بقوله سبحانه لاٰ يَمَسُّهُ‌ ضعيف ... لعدم ثبوت دلالة الجملة الخبرية على الوجوب، كما بيّنّا في موضعه، و صرّح به جماعة منهم الأردبيلي، و في المدارك و البحار[11].[12]

کلام محقق بروجردی: نکتة لطیفة یعجبنا ذکرها
محقق بروجردی مطلبی فرموده است که گرچه خودشان آن را نکته‌ی لطیفی دانسته‌اند، لکن مرحوم آیت الله فاضل معتقد است این مطلب حاوی شبهه‌ای است که اگر آن را حلّ نکنیم، سدّی در استنباطات فقهی ایجاد خواهد کرد. آقای بروجردی می‌فرماید:

و هاهنا نكتة لطيفة يعجبنا ذكرها و هي أن الأوامر و النواهي الصادرة عن النبي صلى اللّٰه عليه و آله و الأئمة عليهم السلام على قسمين:

«القسم الأول»: الأوامر و النواهي الصادرة عنهم في مقام إظهار السلطنة و إعمال المولوية نظير الأوامر الصادرة عن الموالي العرفية بالنسبة إلى عبيدهم، مثال هذا: جميع ما صدر عنهم عليهم السلام في الجهاد و ميادين القتال، بل كل ما أمروا به عبيدهم و أصحابهم في الأمور الدنيوية و نحوها، كبيع شيء لهم و عمارة بناء و مبارزة زيد مثلا.

«القسم الثاني»: الأوامر و النواهي الصادرة عنهم عليهم السلام في مقام التبليغ و الإرشاد إلى أحكام اللّه تعالى كقولهم: صل أو اغتسل للجمعة و الجنابة أو نحوهما، مما لم يكن المقصود منها إعمال المولوية، بل كان الغرض منها بيان ما حكم اللّه به، نظير أوامر الفقيه في الأحكام الشرعية بالنسبة إلى مقلديه.

أما القسم الأول: فهو و إن كان ظاهرا في الوجوب كما فصلناه، و لكنه نادر جدا بالنسبة إلى القسم الثاني، الّذي هو العمدة في أوامرهم و نواهيهم عليهم السلام، و هو محل الابتلاء أيضا. و أما القسم الثاني فلما لم يكن صدورها عنهم لإعمال المولوية، بل كان لغرض الإرشاد إلى ما حكم اللّه به على عباده كانت في الوجوب و الندب تابعة للمرشد إليه، أعني ما حكم اللّه بها، و ليس لاستظهار الوجوب أو الندب من هذا السنخ من الأوامر وجه، لعدم كون الطلب فيها مولويا، فتأمل جيدا.[14]

مطلب ایشان منحصر در جمله‌ی خبری نیست، بلکه در صیغه‌ی امر نیز جاری است. ایشان می‌فرماید اگر امر از متکلّم به عنوان اینکه مولاست صادر شود، موضوع برای حکم عقلاء به وجوب درست می‌کند. اما اگر امر از او به عنوان مقام مولویت صادر نشود حکم آن متفاوت خواهد بود. از اینجا روشن می‌شود که اوامر و نواهی صادر شده از پیامبر و ائمه معصومین (علیهم السلام) بر دو قسم است:

1- یک قسم از اوامر و نواهی ایشان به عنوان مولویت از آنها صادر شده است، مثل اوامری که پیامبر در جنگ می‌فرمودند یا مثل قضیه‌ی سمرة بن جندب که پیامبر امر کردند درخت را از جا دربیاورند – بنا بر این قول که حکم پیامبر در این قضیه حکومتی و ولایی بوده است. حتی اوامر شخصیِ پیامبر به عبیدشان نیز عنوان مولویت دارند. لکن امثال این اوامر و نواهی در سنت بسیار نادرند.

2- اوامری که پیامبر و ائمه (علیهم السلام) از جانب خدا نقل و حکایت کرده‌اند، مثل اینکه با عبارت «أقیموا الصلاة» فرموده‌اند خدا به اقامه‌ی صلاة امر کرده است. در امثال این اوامر معنا ندارد که گفته شود معصومین (علیهم السلام) اعمال مولویت کرده‌اند، بلکه این موارد ارشاد به حکم خداست.

جواب مرحوم آیت الله فاضل از استادشان

مرحوم آیت الله فاضل در جواب از اشکال استاد خود می‌فرمایند:

و لكنّ هذا الإشكال قابل للجواب؛ بأنّا سلّمنا أنّ أوامر النبيّ صلّى اللّه عليه و آله و الأئمّة عليهم السّلام إمّا مولويّة - مثل أمره صلّى اللّه عليه و آله بقلع نخلة سمرة بن جندب و رميها إليه[15] - و إمّا إرشاديّة كقولهم عليهم السّلام: «اغتسل للجنابة» أو «تعيد الصلاة» و أمثال ذلك، و الأوامر الإرشاديّة تابعة لمرشد إليه في الوجوب و الاستحباب، إلاّ أنّ الأوامر الإرشاديّة اخذت في ماهيّتها الإرشاديّة، مثل: أمر الطبيب للمريض بشرب الدواء، فإنّ معناه أنّ طريق التخلّص من المرض هو الاستفادة من المعجون الكذائي، و معلوم أنّه ليس لهذا الأمر المولويّة و الإلزام و إن صدر بهيئة «افعل»، بخلاف أمر الفقيه للمقلّد، فإنّ ماهيّة هذا الأمر و حقيقته مغايرة لحقيقة أمر الطبيب؛ لأنّ معنى قوله: «اغتسل للجنابة» أنّي أظنّ حسب اجتهادي و ما أدّى إليه اجتهادي أنّ اللّه تعالى حكم بوجوب غسل الجنابة، و هكذا أمر النبيّ صلّى اللّه عليه و آله و الأئمّة عليهم السّلام - بصلاة الجمعة - مثلا - معناه أنّا نعلم أنّ اللّه تعالى أوجب صلاة الجمعة، فحقيقة هذه الأوامر أوامر مولويّة تبعيّة كالأمر الصادر عن الوكيل.

و يشهد على ذلك ما ذكره المرحوم البروجردي قدّس سرّه[16] في مقدّمة كتاب جامع أحاديث الشيعة: من أنّ الأئمّة عليهم السّلام كان عندهم كتاب مدوّن بإملاء رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و خطّ عليّ بن أبي طالب عليه السّلام و فيه جميع سنن رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و ما أمر اللّه بتبليغه إلى امّته من المعارف الإلهيّة و الأحكام الدينيّة، ثمّ ذكر روايات متعدّدة لتأييد ذلك و استفاد منها: أنّ ما عند الأئمّة عليهم السّلام من علم الحلال و الحرام و الشرائع و الأحكام نزل به جبرئيل عليه السّلام و أخذوه من رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله، فتحرم على الامّة مخالفتهم في الحكم و الفتوى؛ لأنّ ما عندهم أوثق ممّا عند غيرهم، فكلّ ما قال به الأئمّة عليهم السّلام أحاديث مسندة إلى اللّه تعالى و إن لم يذكروا السند كثيرا، فأوامرهم أوامر مولويّة ظاهرة في الوجوب، مثل أوامر الباري تعالى.[17]

ایشان در جواب می‌فرماید این گونه اوامر در حقیقت مولوی بالعرض‌اند. اینکه خداوند متعال برای معصومین (علیهم السلام) منصب تبلیغ احکام را قرار داده است در واقع موجب می‌شود که آنها بالعرض مولویتی نسبت به این احکام پیدا کنند و حکم آنها نظیر احکام مولوی بالذات گردد، همانطور که ایشان در جنگها، نصب فرمانداران، اوامر شخصی و امثال آنها حکم می‌کنند. لذا ارشادی دانستن این احکام صحیح نیست.

جواب استاد از کلام والد معظّم‌شان
این جواب راه حلی برای اصل شبهه‌ی آقای بروجردی نیست؛ زیرا اساس شبهه این است که این اوامر اخبار از حکم خدا هستند و این بدان معناست که متکلّم امر نکرده و تنها از وجود یک امر خبر داده است. بنا بر این، این احکام، ارشاد به همان اوامر الهی خواهند بود. پس طبق قاعده در اوامر ارشادی باید گفت که حکم تابع مرشدٌ إلیه است و در ظهور این اوامر باید به همان مرشدٌ إلیه مراجعه کرد. نتیجه آنکه از ظاهر کلام معصومین (علیهم السلام) نمی‌توان وجوب یا استحباب را استفاده کرد. ازاین‌رو، آنچه مرحوم آیت الله فاضل فرموده است نمی‌تواند جواب از شبهه‌ی محقق بروجردی باشد.

منابع
- ‏‫الحائري، عبدالکریم‏. درر الفوائد. 2 ج. قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، 1418.
- ‏‫بروجردی، حسین‏. نهایة الأصول. حسینعلی منتظری. قم: تفکر، 1415.
- ‏‫حرّ عاملی، محمد بن حسن‌‏. تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة‌. 30 ج. قم: مؤسسه آل البيت عليهم السلام‌، 1409.
- ‏‫خمینی، روح الله‏. مناهج الوصول إلى علم الأصول‏. قم: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني( ره)، 1415.
- ‏‫فاضل موحدی لنکرانی، محمد‏. اصول فقه شیعه. محمود ملکی اصفهانی و سعید ملکی اصفهانی. 10 ج. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، ۱۳۸۱.
- ‏‫———‏. دراسات في الأصول. صمدعلی موسوی. 4 ج. قم: مرکز فقه الأئمة الأطهار (علیهم السلام)، 1388.
- ‏‫محقق کرکی، علی بن حسین‏. جامع المقاصد في شرح القواعد. 14 ج. قم: مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، 1414.