بررسی بقیه اشکالات مرحوم امام خمینی بر کلام شیخ انصارى

مناقشه در اشکال پنجم مرحوم امام: به نظر می‌رسد این اشکال هم قابل جواب باشد؛ به این صورت که تقسیم غافل به قاصر و مقصر درست نیست. مقسم این تقسیم ملتفت است و کسی که التفات دارد؛ این است که «إمّا أن یکون قاصراً و إمّا أن یکون مقصراً» اما کسی که غافل محض است، مثل همین آدمی که اساساً در ذهنش خطور نکرده که حج دارای تروک احرام است، اصلاً در ذهنش خطور نکرده که پوشیدن قمیص در حال احرام ممکن است حرام باشد، همه‌ی یقینش هم این بوده که به جایی برود و تلبیه بگوید و طواف کند و سعی کند و از احرام بیرون بیاید و در عمره‌ی مفرده تقصیر کند، اصلاً چیزی به نام تروک احرام در ذهنش خطور نکرده است. بنابراین، به نظر می‌رسد این تقسیم که بخواهیم بگوئیم غافل «إمّا أن یکون قاصراً و إمّا أن یکون مقصراً» تقسیم درستی نیست؛ غافل همیشه قاصر است و غافل مقصّر نداریم. بنابراین، اینجا هم حق با مرحوم شیخ است که اگر جهالت را به معنای غافل بگیریم، تخصیص لازم نمی‌آید. و این اشکالی که امام (رضوان الله تعالی علیه) بر مرحوم شیخ وارد کردند، اشکال واردی نیست.

اشکال مرحوم امام خمینی بر مرحوم آشتیانی

نتیجه کلام مرحوم امام خمینی

اما نتیجه‌ای که امام(رضوان الله علیه) گرفتند این است که جهل در روایت را به یک معنای عامی می‌گیرند؛ هرچند این نکته در کتاب تهذیب الاصول تصریح نشده، اما می‌فرمایند «أیّ رجلٍ رکب أمراً بجهالة» اگر کسی فعلی را از روی جهالت بیاورد، چه این جهالت غفلت باشد و چه عدم العلم باشد، یعنی کسی که علم به حکم ندارد، حکمی را احتمال می‌دهد، ولی علم به آن ندارد؛ تفحص می‌کند و اطلاع بر آن پیدا نمی‌کند «و بقی شاکاً و جاهلاً» که این می‌شود جاهلِ ملتفت، رفته تفحص هم کرده ولی پیدا نکرده «أیّ رجلٍ رکب أمراً بجهالةٍ» شامل این هم می‌شود و مفید برای ادعا هست.

نظر استاد محترم در مورد دلالت صحیحه ابن بشیر بر برائت

به نظر ما همین فرمایش تام است؛ یعنی هرچند که مورد روایت جاهلِ غافل است، چون شخص می‌گوید «جئت أحجّ لم أسئل أحداً عن شیئٍ» این عبارت ظهور خیلی روشن در غافل دارد؛ اما در جوابی که امام علیه السلام می‌فرمایند، کلمه‌ی جهالت عام است. اولاً دقت بفرمایید که اگر امام علیه السلام خصوص غافل را می‌خواستند بیان کنند، باید تفصیل می‌دادند و می‌فرمودند: جهالتی که از روی غفلت باشد، باید بین غافل و ملتفت تفصیل می‌دادند که تفصیل ندادند. این یک نکته‌ی اجتهادی خوبی است؛ می‌گوئیم امام علیه السلام در مقام بیان یک ضابطه‌ی کلی است، که مرحوم امام به این نکته در تهذیبالاصول اشاره فرموده‌اند و نکته‌ی بسیار مهمی است. سائل یک مورد جزئی را سؤال کرده و امام علیه السلام می‌توانست بفرماید حج تو باطل نیست و لازم نیست کفاره بدهی؛ اما می‌آید یک ضابطه‌ی کلی بیان می‌کند؛ تفصیل هم نمی‌دهد. ترک الاستفصال یک نکته‌ی اجتهادی خیلی مهمی در فقه الحدیث است. اگر امام علیه السلام به شخص می‌فرمودند که حج تو صحیح است و لازم نیست کفاره بدهی، نمی‌توانیم این نکته‌ی اجتهادی را ضمیمه کنیم و بگوئیم امام ترک الاستفصال کرده است؛ آنجا خود شخص غافل است، امام علیه السلام هم به این آدم غافل می‌خواهد بگوید بر تو چیزی نیست؛ اما وقتی یک ضابطه‌ی کلیه بیان می‌کند و ترک الاستفصال می‌کند، باید بگوئیم: پس، فرقی بین غافل و ملتفت نیست.و هر دو این عنوان را دارند که أیّ رجلٍ رکب أمراً بجهالةٍ فلا شئ علیه .