تذکر پیرامون دقت در «فقه الحدیث» روایات

عرض کردیم که در حدیث شریف «حرمة ماله کحرمة دمه» برای دلالت بر ضمان دو بیان هست. این نکته را دقت کنید؛ یکی از نکاتی که فقیه باید توجه کند؛ «فقه الحدیث» است و یکی از ابعاد قوّت فقاهت یک فقیه، در مسأله فقه الحدیث روشن می‌شود و إلا اینکه انسان برای حدیث یک معنای ظاهری و سطحی بیان کند و ردّ شود، دور از شأن فقاهت است. در بحث «حدیث رفع» که این ایام آن را در علم اصول مورد بحث قرار داده‌ایم؛ راجع به اینکه این «رفع»؛ واقعی است یا ظاهری، تشریعی است یا غیر تشریعی، تنزیلی است و یا غیر تنزیلی، و مرفوع چیست، احتمالات زیادی وجود دارد. گاهی اوقات ممکن است در ذهن انسان خلجان کند که بالاخره در اجتهاد، نیازی به این تلاشها و احتمالات نیست؛ در حالی که این چنین نیست. ما روایات را تالی تلو قرآن کریم می‌دانیم، همانطور که قرآن سهل ممتنع است، روایات هم همینطور است. لذا گاهی اوقات یک فقیه، به اطلاق یک روایت تمسک می‌کند که در ذهن هیچ فقیه دیگری نیامده است.

اینطور نیست که بگوییم این روایت فقط القای به عرف شده، باید دید که عرف چقدر از این می‌فهمد. گاهی اوقات در ذهن بعضی می‌آید که این روایات به عرف القا شده است، همان مقداری که عرف می‌فهمد، کافی است و دیگر این دقتها و احتمالات درست نیست. در حالی که این حرف، حرف باطلی است، مخصوصا روایاتی داریم که چه بسا یک کسی روایتی را منتقل می‌کند إلی من هو أفقه منه؛ یعنی این روایت را یک فقیه در یک حدی می‌فهمد، دیگری أفقه از اوست دقیقتر می‌فهمد. اینکه در روایات هم وارد شده «علیکم بالدرایة لا بالروایة» ؛ درایت در خود روایت، مهمتر از روایت است. لذا تا می‌توانیم باید دقت کنیم. البته نمی‌گویم دقتهای عقلی محض که أصلا هرچه هم به عرف بگوییم نمی‌فهمد، اما احتمالات و دقتهایی که در دائره فهم عرف راه پیدا کند و لو عرف به آن توجهی ندارد، اینها را فقیه باید مورد توجه قرار دهد.

چکیده کلام محقق اصفهانی(ره)

محقق اصفهانی(ره) فرمودند که در این روایت، برای استفاده ضمان، دو بیان وجود دارد. بیان اول این بود که بگوییم روایت در مقام بیان عدم جواز مزاحمت با مال مؤمن است. توضیح این بیان و دو اشکال محقق اصفهانی(ره) را عرض کردیم و ما هم آن دو اشکال را قبول کردیم. در بیان دوم؛ أصلاً بحث مزاحمت نیست. بیان دوم این است که بگوییم شارع می‌گوید مال مؤمن نباید هدر برود. یعنی گفتیم نسبت به مال مؤمن دو احترام وجود دارد؛ یک احترام، احترام مالی است، و یک احترام، احترام مالکی است. روایت می‌خواهد بگوید که این مال مؤمن، حرمت مالی و احترام مالی دارد، یعنی نباید هدر برود. اگر کسی آن را برداشت و در ید او تلف شد، اینجا نباید هدر برود و باید عوض آن را بپردازد. توضیح این بیان را عرض کردم.

نقد محقق اصفهانی(ره) بر تقریب دوم استدلال

وقتی روایت می‌گوید «قتال المؤمن کفر» بعد بلافاصله می‌گوید بدانید که حرمت مالش هم مثل قتال و خون اوست، یعنی در مقام بیان یک اثری است که خیلی شدید است، آن اثر شدید؛ همان «شده العقوبة» است؛ یعنی «کفر». اما دیگر به حکم وضعی بنام ضمان، که مال مؤمن نباید هدر برود، کاری ندارد. این نکته را به عنوان مؤید محقق اصفهانی(ره) عرض می‌کنیم که در «علی الید ما أخذت» بین این که این مأخوذ؛ مال مؤمن یا غیر مؤمن، مسلمان یا غیر مسلمان باشد، فرقی نمی‌گذارد. پس معلوم می‌شود در این روایت که می‌گوید «حرمة ماله» یک عنایت خاصی دارد، در مقام بیان یک اثر خیلی مهم است، آن اثر مهم عبارت از «شدة العقوبة» است. در همین اشکال اول با یک «بل» ترقی می‌فرماید که اساسا کلمه «حرمت» در قبال «حلیت» است. فقها در روایت «لا یحلّ مال امرء مسلم إلا بطیب نفسه» -که بعداً آن را به عنوان یکی از ادله ضمان می‌خوانیم- می‌فرمایند ما از آن فقط حکم تکلیفی استفاده می‌کنیم؛ اینجا هم همینطور؛ از «حرمة ماله کحرمة دمه» فقط حکم تکلیفی استفاده می‌شود.

نقد امام بر محقق اصفهانی(ره)