کلام در فرمایش مرحوم شهید صدر(رض) است. بیان نمودیم ایشان در تحقیقی که ارایه کرده‌اند، سه مطلب را دنبال می‌کنند که مطلب اول و دوم و ملاحظات و مناقشاتی که به ذهن رسید را عرض کردیم.

بررسی مطلب سوّم در کلام شهید صدر

اگر علم را به قطع معنا کردیم، آن وقت اطلاقی در اینجا وجود دارد؛ یعنی اعم است از این که تکلیفی در واقع باشد یا نباشد. به عبارت دیگر، «رفع ما لا یعلمون» یعنی آنچه که برای شما مشکوک است برداشته شد. آن وقت «ما» در «ما لا یعلمون» اطلاق دارد؛ یعنی مشکوک بما هو مشکوک اعم است از  این که در واقع چیزی ثابت باشد یا چیزی ثابت نباشد. سپس، می‌فرمایند: این اطلاق با رفع حقیقی سازگاری ندارد و فقط با رفع ظاهری سازگاری دارد. چرا؟ چون، اگر رفع را رفع ظاهری قرار دادیم، رفع ظاهری در مقابلش وضع ظاهری است. وضع ظاهری اعم است از این که چیزی در واقع باشد و شارع رعایةً للواقع احتیاط را واجب کند یا این که شارع می‌تواند از اول بگوید اگر واقعی برای شما محتمل بود، من احتیاط را واجب می‌کنم هرچند که در واقع چیزی نباشد. ایشان می‌فرماید دایره وضع ظاهری از وضع واقعی موسع‌تر است.  وضع واقعی یعنی آنجا که شارع یک حکم ‌و تکلیفی در واقع دارد، ثابت هم هست، این تکلیف آمده این واقع را برای مکلف جعل کرده و قرار داده است؛ اما دایره وضع ظاهری وسیع‌تر است؛ یک موردش جایی است که حکمی ‌در واقع هست و شارع به خاطر رعایت واقع، احتیاط را واجب می‌کند؛ اینجا می‌گوییم وجوب احتیاط یک وضع ظاهری دارد رعایةً للواقع؛ اما مورد  دومی ‌هم داریم که وجوب احتیاط وضع ظاهری دارد؛ و آن جایی است که اصلاً چیزی در واقع نباشد، اما شارع می‌فرماید اگر مکلف واقع را احتمال داد، برای او وجوب احتیاط را وضع و جعل می‌کنم للواقع المحتمل عند المکلف؛ اینجا ایجاب احتیاط وضع می‌شود اما در واقع تکلیفی نیست.


بعد می‌گویند «ما لا یعلمون» یعنی آن تکلیفی که قطع نداریم، اعم از واقعی بما هو واقعی و واقعی بما هو مشکوک. «رفع ما لا یعلمون» یعنی تکلیف مشکوک برداشته شد، اعم از این که در اینجا تکلیف واقعی بما هو واقعی باشد یا واقعی بما هو مشکوک. ببینید ایشان این مطلب را به عنوان عبارت اخری آورده‌اند، اما به نظر ما مطلب کاملاً عوض می‌شود؛ یعنی قبل از عبارت اخری می‌گوییم وضع ظاهری که وجوب الاحتیاط است دائره‌اش وسیع است ـ این حرفِ نسبتاً قابل قبولی است ـ اما در اینجا می‌گوییم تکلیف واقعی دو اعتبار دارد: واقعی بما هو واقعی که اگر شارع بخواهد این را بردارد، رفع می‌شود رفع واقعی؛ و یکی هم واقعی بما هو مشکوک، یعنی تکلیف واقعی با قید مشکوکیت، یعنی همان وجوب الاحتیاط؛ یعنی احتیاط و اجب نیست خودش برداشته نمی‌شود، به قید این که مشکوک است برداشته می‌شود. این می‌شود رفع ظاهری. اینها دو مطلب و بیان جدا از هم هستند. این توضیح فرمایش ایشان. حال ببینیم آیا این مطلب درست است یا نه؟

مناقشه در مطلب سوّم شهید صدر