نظر محقق ایروانی(ره) با نظر مرحوم بجنوردی(رض) در القواعد الفقهیة خیلی نزدیک به هم است و هر دو نظر نزدیک به کلام محقق اصفهانی(ره) است و آن این است که محقق ایروانی(ره) می‌فرماید این کلمه‌ی «یضمن» در این دو مورد، همان معنایی را دارد که در سایر موارد استعمال کلمه‌ی ضمان استعمال می‌شود. شما در باب غصب، غرامات، وقتی می‌گوئید کسی ضامن است، مراد چیست؟ مراد یک تعهد مالی است. محقق ایروانی(ره)، ضمان را به «تعهد مالی» تفسیر کرده که در مقابل کفالت است، کفالت؛ تعهد نفس است، کفیل متعهد می‌شود شخصی را تحویل دیگری دهد، اما در ضمانت تعهد مالی است.

آن وقت می‌گوید مراد این است که در عقد صحیح، طرفین نسبت به یک مالی متعهد می‌شوند، بایع متعهد می‌شود که مبیع را بدهد و مشتری هم متعهد می‌شود که ثمن را بدهد، و این تعهد نسبت به مال معین را شارع هم امضاء کرده است. در عقد صحیح، تعهد نسبت به این مال معیّن و مشخص است، اما در عقد فاسد، باید به مالیّت این مال متعهد شود، مالیّت این مال را؛ یا مثلش و یا قیمتش را معیّن می‌کند که از آن تعبیر به عوض واقعی می‌کنیم. پس قدر مشترک بین ضمان در عقد صحیح و ضمان در عقد فاسد؛ «العهدةُ المالیة»؛ تعهد مالی است. یک معنای عرفی و خیلی روان فرموده است. شما ببینید مرحوم شیخ(ره) از کجا قدر جامع را بدست اورد، که امام(رض) هم فرمودند این قدر جامع درست نیست، واقعاً هم همینطور است. شیخ(ره) فرمود «درک المضمون علی الضامن»؛ ایشان می‌گوید قدر جامع بین عقد صحیح و فاسد از نظر ضمان، یعنی «العهدةُ المالیة» ؛ تعهد مالی است، این هم در عقد صحیح موجود است و هم در عقد فاسد موجود است.

آنگاه محقق ایروانی(ره) فرموده است، لذا این حرف مرحوم شیخ(ره) که بگوییم ضمان، یعنی جایی که تلف یک مال موجب نقص در اموال ضامن است، که شیخ گفت «بمعنی کون خسارته فی ماله الاصلی؛ بمعنی نقصانه فی ماله الاصلی»؛ این حرفها درست نیست، بلکه ضمان یعنی «عهده‌ی مالی». یک تفسیر دیگری هم در برخی از کلمات راجع به ضمان وجود دارد؛ محقق ایروانی(ره) می‌گوید آن هم حرف درستی نیست، که گفته شده «کون تلف المال مملوکاً للشخص»؛

ضمان یعنی اینکه این مال به عنوان ملک ضامن تلف می‌شود، یعنی یک آن در ملک خود ضامن می‌آید و به عنوان ملک ضامن تلف می‌شود. ایشان می‌گوید این معنا نه معنای عرفی است و نه معنای لغوی است، در مواردی که ما کلمه‌ی ضمان را استعمال می‌کنیم، همین عهده‌ی مالی است. این کلام محقق ایروانی(ره) نزدیک به کلام محقق اصفهانی(ره) است. مرحوم بجنوردی(رض) در القواعد الفقهیه، ج2، ص111، نیز می‌گوید معنای ضمان این است؛ «الشیء بمالیته فی العهدة . . . بوجوده الاعتباری»؛ مالیت شیء بر عهده می‌آید، یعنی یک وجود حقیقی ما بإزای خارجی که ندارد، عقلا اعتبار می‌کنند که یک شیئی الآن بر عهده انسان می‌آید و آن؛ مالیت شیئ است، چیزی که می‌خواهد تلف شود، خود شیء را بر عهده اعتبار نمی‌کنند، بلکه مالیت که قدر جامع بین مثل و قیمت است. بعد می‌گوید این عنوان «مالیّت شیء در عهده»، عین عبارت محقق ایروانی(ره) است که فرمود «العهدةُ المالیة» .

شاید این تعبیر ایشان یک مقداری رساتر و روشنتر از کلام محقق ایروانی(ره) باشد، «مالیت شیء بر عهده ضامن می‌آید»، هم در عقد صحیح این معنا دارد و هم در عقد فاسد، منتهی در عقد صحیح؛ مالیت این مبیع، این ثمنی است که در مقابلش قرار داده شده، و مالیّت این ثمن، مبیعی است که قرار داده شده است. الآن وقتی مشتری مالیت این مبیع را بر عهده می‌گیرد، یعنی می‌خواهد ثمن را به بایع بدهد، وقتی بایع مالیّت ثمن را عهده می‌گیرد، مالیتش با این مبیع معیّن شده. در عقد صحیح، مالیّت معین است، اما در عقد فاسد، مالیّـت معین نیست. یک عقد فاسدی واقع شد و مشتری مبیع را گرفت، ثمن این مبیع در عقد فاسد، هزار تومان قرار داده شده بود، اما حالا که فاسداً واقع شده اگر مبیع در ید مشتری تلف شد، عوض واقعی و مالیّـت واقعیش محاسبه می‌شود، ممکن است مالیّت واقعی‌اش ده هزار تومان باشد. لذا مرحوم بجنوردی(ره) هم می‌فرماید که «فلیس الضمان فی الضمان الواقعی مغایرا بحسب المفهوم و المعنى مع ضمان المسمّى، بل کلاهما بمعنى واحد» .

و صلی الله علی محمد و آله اجمعین.