بررسی استدلال به روايتی از امام صادق(ع) بر استفاده برائت از آيه شريفه سوره طلاق

در مورد آيه شريفه (لَا يُكَلِّفُ ٱللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَآ آتَاهَا) بررسي روايتي باقي ماند که در آن به همين آيه استدلال شده است. روايت را مرحوم کليني در صفحه 163 از جلد 1 کتاب کافي نقل مي‌کند. کليني از عليّ بن ابراهيم، عن محمّد بن عيسی بن عبيد، عن يونس، عن حماد، عن عبد الاعلى ـ روايت معتبر است ـ قال: قلت لأبي عبد الله عليه السلام: أصلحك الله هل جعل في الناس أداة ينالون بها المعرفة؟ قال: فقال: لا، قلت: فهل كلّفوا المعرفة؟ قال: لا، على الله البيان (لَا يُكَلِّفُ ٱللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَآ آتَاهَا)(لَا يُكَلِّفُ ٱللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا)». در اين روايت عبدالاعلي دو سؤال از امام صادق(عليه السلام) پرسيده است. سؤال اوّل اين است که آيا خداوند تبارک و تعالي براي مردم طرق يا وسائلي که به وسيله آنها بتوانند معرفت پيدا کنند قرار داده است يا نه؟ امام(ع) مي‌فرمايد: نه. سؤال دوّم اين است که حال، آيا اين مردم مکلّف به معرفت هستند؟ که امام(ع) دو مرتبه مي‌فرمايد: خير. در ادامه روايت، امام(ع) مي‌فرمايد: «علی الله البيان»، خداوند اگر بخواهد مردم معرفت پيدا کنند، بايد بيان کنند؛ کيفيّت معرفت و چگونگي معرفت را بايد بيان کند تا مردم معرفت پيدا کنند. در ادامه نيز دو آيه شريفه را بيان مي‌فرمايند. به اين روايت استشهاد کرده‌اند که مراد از «ايتاء» در آيه شريفه، اعلام و بيان است.(لَا يُكَلِّفُ ٱللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَآ آتَاهَا) بر حسب اين روايت، «ايتاء» بايد به معناي اعلام و بيان باشد؛ که مدّعاي قائلين به برائت همين است. آنها مي‌گويند در هيچ تکليفي قبل از اين که خداوند آن تکليف را بيان کند، آن تکليف متوجّه انسان نيست. شاهد اينان در اين روايت آن است که «ايتاء» به بيان معنا شده است. چون امام(ع) مي‌فرمايد: «علی الله البيان»؛ چون خود خداوند بيان فرموده است (لَا يُكَلِّفُ ٱللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَآ آتَاهَا). اين استشهادي است که به اين روايت کرده‌اند. اما اين که آيا اين استشهاد درست است يا نه؟

بايستي يک مقدار اين روايت را توضيح دهيم. مطلب اوّل اين است که در اين که مراد از معرفت چيست، سه احتمال وجود دارد. يکي اين که مراد، معرفت خداوند تبارک و تعالي است؛ دوّم اين که مراد، معرفت حجج خداوند است؛ و سوّم اين که معناي عامي را مي‌گويد و آن شناخت است؛ شناخت خدا، ائمّه، قيامت، صفات خداو... مطلب دوّم اين است که مراد از اين معرفت، معرفت اجمالي است و يا معرفت تفصيلي مراد است. به قرينه اين که امام(ع) مي‌فرمايد: «علی الله البيان»، روشن هست که سائل از معرفت اجمالي سؤال نمي‌کند و از معرفت تفصيلي سؤال مي‌کند. آيا مردم مکلّف به معرفت تفصيلي خداوند تبارک و تعالي يا معرفت تفصيلي حجج خدا هستند يا خير؟ و مطلب سوم اين است كه «علی الله البيان»، آيا به عنوان بيان واقع است؟ امام صادق(ع) مي‌فرمايد: خدا بايد بيان كند؛ آيا امام صادق(ع) واقعاً مي‌خواهد اين را ذكر كند يا اين که مجرّد يك فرض است؟ يعني ما مي‌گوئيم تكليف روي فرضي است كه خدا بيان كند، اما در مورد معرفتش بيان هم نفرموده است؛ مجرّد يك فرض و تقدير است. به عبارت ديگر، تعبير «علی الله البيان»، آيا مجرّد فرض و تقدير مراد است يا اينكه امام صادق(عليه السلام) دارد واقع را بيان مي‌كند؟. اگر در اينجا مراد از معرفت، معرفت خداوند باشد، و مراد از اين معرفت، معرفت تفصيليه باشد، و مراد از بيان هم واقع باشد و نه مجرّد فرض و تقدير، در اين صورت، «ايتاء» هم به معناي اعلام مي‌شود؛ اما اگر گفتيم مراد معرفت حجج خداوند است، يا گفتيم امام(ع) «علی الله البيان» را به عنوان يك فرض و تقدير ذكر مي‌كند، يعني تكليف به معرفت هست روي فرض بيان، اما حالا كه بيان نشده، پس تكليف به معرفت هم نيست.

بيان مرحوم شيخ در مورد تکليف به معرفت خداوند