خلاصۀ بحث گذشته
کلام تفتازانی در مراد اشاعره از کلام نفسی
تفتازانی در شرح المقاصد در بحث از صفت تکلم خداوند متعال می­گوید:

«استدل على قدم كلام اللّه تعالى و كونه نفسيا لا حسيا بوجهين:

أحدهما: أن المتكلم من قام به الكلام لا من أوجد الكلام، و لو في محل آخر، للقطع بأنه موجد الحركة في جسم آخر لا يسمى متحركا، و أن اللّه تعالى لا يسمى بخلق الأصوات مصوتا، و أنا إذا سمعنا قائلا يقول: أنا قائم نسميه متكلما، و إن لم نعلم أنه الموجد لهذا الكلام. بل و إن علمنا أن موجده هو اللّه تعالى كما هو رأي أهل الحق و حينئذ فالكلام القائم بذات الباري تعالى لا يجوز أن يكون هو الحس أعني المنتظم من الحروف المسموعة، لأنه حادث ضرورة، أن له ابتداء و انتهاء، و أن الحرف الثاني من كل كلمة مسبوق بالأول مشروط بانقضائه، و أنه يمتنع اجتماع أجزائه في الوجود، و بقي شيء منها بعد الحصول على ما سبق لنا نبذ من ذلك في  بحث الكم. و الحادث يمتنع قيامه بذات الباري تعالى لما سبق، فتعين أن يكون هو المعنى ، إذ لا ثالث يطلق عليه اسم الكلام، و أن يكون قديما لما عرفت.»[1]

این مطلب ایشان به همان اختلاف میان معتزله و اشاعره در متکلم بودن خداوند اشاره دارد. اساساً اگر مراد اشاعره از کلام نفسی را به درستی روشن نکنیم، نمی­توانیم بگوییم که اشاعره چه معنایی از متکلم بودن خداوند را قصد کرده­اند. معتزله و بسیاری از متکلمین امامیه می­گویند متکلم یعنی «مَن أوجد الکلام». پس متکلم بودن خدا یعنی خدا کلام را ایجاد می­کند. بنابراین، از نظر آنها صفت تکلم از صفات فعل و حادث است. در مقابل، اشاعره اعتقاد به کلام نفسی دارند، به این معنا که کلام صفتی قائم به ذات خداوند متعال و قدیم است.

خلاصه­ای از احتمالات مطرح شده در کلام نفسی
در مورد کلام نفسی و معنای مقصود از آن تا حال دو احتمال مطرح شد. احتمال اول این بود که مقصود از کلام نفسی صورتی از کلام لفظی است که در نفس انسان حاصل می­شود. این احتمال با چند نقد جدی مواجه و رد شد. بعضی خواسته­اند کلام نفسی را به طلب معنا کنند و حال آنکه طلب تنها در جملات انشائی معنا دارد و اشاعره در جملات خبری هم قائل به کلام نفسی هستند. احتمال دیگر در مقصود و مراد از کلام نفسی عبارت از نسبت حکمیه است که محقق رشتی این احتمال را فرمودند. اما اینکه مراد از نسبت حکمیه چیست، یک توجیه این است که بگوییم منظور، خودِ نسبت حکمیه در عالم لفظ است و توجیه دیگر این است که بگوییم حکم و اقرار نفس به این نسبت است.

نقدی بر محقق اصفهانی
اهمیت موضوع شناسی در کلام نفسی
بنابراین آنچه  در اینجا بسیار اهمیت دارد موضوع شناسی کلام نفسی است. قبلا هم هنگامی که مبنای مرحوم نائینی مطرح شد گفتیم که بعضی از اعلام  اصولیین قائل به وحدت میان طلب و اراده نیستند و درعین حال کلام نفسی را قبول ندارند. قول به تغایر تلازمی با قول به کلام نفسی ندارد. مثلا مرحوم نائینی معتقد بود که در جملات انشائیه ما غیر از اراده نیاز به چیز دیگری به نام حملة النفس و هجمة النفس داریم. بزرگان دیگری مثل آقای بروجردی هم این تغایر را پذیرفتند و لکن در عین حال منکر کلام نفسی هستند؛ زیرا روشن است که محقق نائینی و محقق بروجردی می­دانند که اشاعره از کلام نفسی این مطلب را اراده نکرده­اند. پس باید محل نزاع در کلام نفسی را به دقت مشخص کرد.

اولاً کلام نفسی از نظر اشاعره هم در جملات خبری وجود دارد و هم در جملات انشائی. ثانیاً این صفت بنفسها قائم به نفس نیست بلکه بصورتها قائم شده است. ثالثاً کلام نفسی مدلول کلام لفظی است. رابعاً بحث کلام نفسی از صفت خداوند متعال شروع شد، ولکن اشاعره آن را به اوصاف انسان هم توسعه دادند. از کلمات محقق اصفهانی استفاده شد[2] که مراد از کلام نفسی همان اقرار نفس به نسبت حکمیه است، و این اقرار فعلی از افعال نفس است، یعنی نفس آن را ایجاد می­کند، چه این نسبت در عالم خارج وجود داشته باشد یا خیر. از باب مثال و تقریب به ذهن می­توان گفت مثل اینکه مشرکین سنگی را عبادت می­کردند و معتقد بودند که این سنگ در رزق و تدبیر امورشان دخالت دارد، در حالیکه چنین نبوده است. این سنگ نه نفعی برای آنها  داشته و نه ضرری ولی نفس آنها اقرار داشته است که این سنگ موثر است. این اقرار نفس همان فعل نفس است، ولو در خارج حقیقتی وجود ندارد.

مقصود از کلام نفسی در جملات انشائی
حقیقت انشاء
در مورد حقیقت انشاء چند مبنا وجود دارد. مبنای مشهور این است که انشاء عبارت است از ایجاد المعنی باللفظ فی عالم الاعتبار.[4] مبنای مرحوم آخوند این است که انشاء عبارت است از ایجاد المعنی باللفظ فی نفس الامر.[5] محقق اصفهانی حقیقت انشاء را ایجاد المعنی نمی­داند بلکه وجود المعنی می­داند.[6] آقای خوئی نیز می­گوید حقیقت انشاء عبارت از ابراز اعتبار نفسانی است.[7] غیر از این چهار مسلک، مبانی دیگری نیز وجود دارد. ابتدا باید روشن کنیم که مراد اشاعره از کلام نفسی بنا بر کدام مسلک است. آیا اصلا کلام نفسی با هیچ­کدام از این مسالک سازگاری دارد یا خیر؟


منابع

-       ‏‫آخوند خراسانی، محمد کاظم‏. فوائد الاُصول. تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامي. مؤسسة الطبع و النشر، 1407.

-       ‏‫———‏. کفایة الأصول. 3 ج. قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، 1430.

-       ‏‫اصفهانی، محمد حسین‏. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. 6 ج. بیروت: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1429.

-       ‏‫الروحانی، محمد‏. منتقی الأصول. 7 ج. قم: دفتر آيت الله سيد محمد حسينی روحانی، 1413.

-       ‏‫تفتازانی، سعدالدین‏. شرح المقاصد. 5 ج. قم: الشریف الرضی، 1412.

-       ‏‫خویی، ابوالقاسم‏. محاضرات فی أصول الفقه. محمد اسحاق فیاض. قم: دارالهادی، 1417.

[1]- ‏سعدالدین تفتازانی، شرح المقاصد (قم: الشریف الرضی، 1412)، ج 4، 147-148.

[2]- ر.ک: ‏محمد حسین اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة (بیروت: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1429)، ج 1، 269-272.

[3]- هم در دورۀ اول خارج اصول و هم در دورۀ دوم، این بحث به تفصیل توضیح داده شد.

[4]- ‏محمد الروحانی، منتقی الأصول (قم: دفتر آيت الله سيد محمد حسينی روحانی، 1413)، ج 1، 130-131.

[5]- ایشان به جای «فی عالم الاعتبار» فرمودند «فی نفس الامر». (‏محمد کاظم آخوند خراسانی، فوائد الاُصول (تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامي. مؤسسة الطبع و النشر، 1407)، 17؛ ‫محمد کاظم آخوند خراسانی، کفایة الأصول (قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، 1430)، ج 1، 128.)

[6]- ‏اصفهانی، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، ج 1، 62 و 275.

[7]- ‏ابوالقاسم خویی، محاضرات فی أصول الفقه، محمد اسحاق فیاض (قم: دارالهادی، 1417)، ج 1، 94-95.