اشکال محقّق نائینی(ره) بر صورت دوم و سوم

بحث در این بود که در باب معاطات، آیا «إعطا من جانب واحد و الاخذ من طرف الاخر» در تحقق معاطات کفایت می‌کند یا خیر؟ عرض کردیم مجموعاً سه اشکال بر این وارد شده، که دو اشکال را ذکر کردیم و جواب دادیم. اشکال سوم، اشکالی است که در کلمات محقّق نائینی(ره) در کتاب منیة الطالب (ج1،ص166) آمده است. ایشان قائل است که با این روش و به این نحو، معاطات تحقّق پیدا نمی‌کند. ایشان به عنوان یک ضابطه کلی می‌فرمایند اگر یکی از عناوین معاملات، مثل بیع، اجاره یا هبه بخواهد بر فعلی در عالم خارج تطبیق پیدا کند، مشروط به این است که این فعل قبلا عند العرف از مصادیق آن معامله محسوب شود. آنگاه اگر شما هم با همان فعل، قصد همان معامله را کردید، این معامله با آن محقّق می‌شود. در توضیح فرمایش ایشان عرض می‌کنیم؛ در عالم خارج، هیچگاه عرف اشاره را (که یک فعل است) بعنوان مصداق بیع قبول نمی‌کنند. اگر چه هزار بار هم شما با اشاره عنوان بیعیت را قصد کنید فایده ندارد، چون عقلا و عرف این را مصداق برای بیع نمی‌دانند. حالا که مصداق برای بیع نمی‌دانند، پس اگر شما قصد هم بکنید فایده‌ای ندارد. قصد  زمانی فایده دارد که قبلاً این فعل از نظر عرفی و از نظر عقلایی قابلیت مصداق واقع شدن برای آن عنوان را داشته باشد. لذا طبق همین مبنا، معاطات در چهار عنوان معاملی؛ یعنی نکاح، هبه معوّضه، ضمان و صلح، معاطات جریان ندارد. زیرا در عالم خارج، فعلی که از نظر عرف مصداق برای اینها باشد نداریم.



مبنای دیگر که مبنای مرحوم نائینی(ره) است اینکه؛ باید قبل از قصد، این فعل از مصادیق آن عنوان معاملی بحساب آید. پس از بیان این مبانی،‌ آنگاه در ما نحن فیه می‌فرماید بحث چیست؟ در «اعطا من جانب و الاخذ من طرف الاخر» آیا عرف این را از مصادیق معاطات می‌داند یا نه؟ می‌فرمایند خیر، «إعطا من جانب واحد لیس مصداقا لتبدیل احد طرفی الاضافة بمثله». در اول بیع گفتیم تعریفی که محقق نائینی(ره) برای بیع بیان کرده، این است «البیع تبدیل احد طرفی الاضافة بطرف الاخر»؛ یعنی تا حالا این مال اضافه‌ی به این شخص داشت، با بیع، این اضافه و نسبتش را به شخص دیگری می‌دهیم و مال دیگری که اضافه به دیگری داشت الان اضافه به او پیدا می‌کند. تبدیل اضافتین است. در اینجا تبدیل اضافتین نشده است، بلکه یکی اعطا کرده و دیگری گرفته است. تبدیل یک اضافه به اضافة دیگر نشده، به نحوی که بگوییم این مال مضاف به زید بود، حالا تبدیل شد؛ یعنی مضاف به عمرو شد، و در مقابل؛ مالی که مضاف به عمرو بود حالا مضاف به زید شده است. اگر تبدیل محقق نشده، پس بیع نیست و معاطات در اینجا صدق نمی‌کند. پس ایشان می‌فرماید بر «اعطا من جانب و الاخذ من الاخر»، تعریف بیع (تبدیل طرفی الاضافة بطرف الاخر) صدق نمی‌کند.

اشکال بر محقق نائینی(ره)

در ادامه به جواب از یک اشکال می‌پردازند. اشکال این است که جناب نائینی! در جائی که کسی مالی را به دیگری هبه می‌کند، به شرطی که او هم در عوض آن، یک مالی را به او هبه کند، حال اگر زید هبه کرد به شرطی که او هم هبه کند، اما دیگری هبه نکرد، آیا هبه اول درست است یا باطل است؟ درست است. چون هبه دوم رکنیت ندارد، بلکه شرط بوده، حالا تخلف شرط کرده می‌تواند بهم بزند، و الا اگر دومی هبه نکند، هبه اولی باطل نیست. سائل به محقق نائینی(ره) می‌گوید شما می‌گویید «اعطا من جانب و الاخذ من طرف الاخر» بیع نیست. از شما می‌پرسیم بیع چیست؟ می‌گویید «اعطائین» ؛ این إعطا کند، او هم إعطا کند. سائل می‌گوید شما چطور می‌توانید بین إعطائین با هبه معوضه فرق بگذارید، چرا از إعطائین، عنوان بیع را انتزاع می‌کنید، اما در هبه معوضه عنوان بیع را ندارد، در حالی که در عالم خارج یک فعل است، یعنی یک نوع است؛ در إعطائین، اعطا می‌کند در مقابل إعطا، در هبه معوضه هم این هبه می‌کند در مقابل هبه. پس فرق چیست؟

جواب محقق نائینی(ره) از اشکال

در جواب می‌فرماید این یک نکته‌ای دارد. نکته‌اش این است که در اولی که إعطائین است، تبدیل طرفی الاضافة شده است و لو به تبدیل مکانی، یعنی بایع جنسش را از داخل مغازه برداشته و به مشتری داده،‌ پس مکان جنس عوض شده است، و مشتری پول را از جیبش درآورده و در دخل بایع قرار داده است. مکان این ثمن و مثمن تبدیل پیدا کرده است. آنگاه اینجا یک نکته‌ای در مصباح الفقاهة محقق خویی(ره) است که در منیة الطالب نیست، و آن این است که عرف در اینجا که تبدیل مکانی صورت می‌گیرد، تبدیل اعتباری را انتزاع می‌کند و می‌گوید اینجا اعتباراً هم اضافه این مالها تبدیل شده است. مادامی که این تبدیل مکانی صورت نگرفته، تبدیل اعتباری هم وجود ندارد، اما وقتی تبدیل مکانی صورت گرفت، تبدیل اعتباری است. اما در هبه معوضه اصلاً تبادل لازم نیست. وقتی یکی به دیگری هبه کرد و دیگری گرفت، هبه تحقق پیدا کرده، چه دیگری مالش را هبه کند یا نکند، هبه اول تحقق پیدا کرده است. این خلاصه کلام محقق نائینی(ره).

نقد محقق خوئی(ره) بر محقق نائینی(ره)

بر کلام محقق نائینی(ره)، هم محقق خوئی(رض) و هم مرحوم امام(ره) نقد دارند. نقد محقق خوئی(ره) خیلی موجز و کوتاه و مختصر است. ایشان به اصل مدعا و دلیل محقق نائینی(ره) نپرداخته‌اند، بلکه فقط همین ذیل کلام نائینی(ره) را مناقشه کرده‌اند که گفت بر «اعطا من جانب و الاخذ من الطرف الاخر»، تبدیل طرفی الاضافة صدق نمی‌کند. محقق خوئی(ره) در نقد بر آن فرموده‌اند (مصباح الفقاهة، ج1، ص241) اگر مرادتان تبدیل خارجی باشد، تبدیل خارجی را هیچکس قبول ندارد. بله، اینجا تبدیل خارجی نشده است ولی تبدیل خارجی ملاک نیست، بلکه ملاک، تبدیل اعتباری است، و در «اعطا من جانب و الاخذ من الاخر» هم تبدیل اعتباری وجود دارد، یعنی عقلا اعتبار می‌کنند و معامله محقق شد.

نقد استاد بر محقق خوئی(ره)

به ایشان عرض می‌کنیم در مورد توضیحی که خود شما در کلام محقق نائینی(ره) دادید، چه می‌گویید؟ عرض کردم یک توضیحی در کلام ایشان است که در خود منیة الطالب نیست و آن توضیح این است که محقق نائینی(ره) می‌خواهد ادعا کند تبدیل اعتباری دائر مدار تبدیل خارجی است، یعنی تا در عالم خارج تبادل مالین نشود، عقلا اعتبار و تبدیل اعتباری را ندارند، مثلاً در باب بیع، تا تبادل خارجی نباشد، عقلا تبدیل را اعتبار نمی‌کنند. متاسفانه ایشان به آن نپرداختند، شاید خواستند بفرمایند که این حرف درست نیست، و تبدیل اعتباری متوقف بر تبادل مالین نیست. الان در زمان خود ما تبدیل اعتباری فراوان وجود دارد، عقلا اعتبار تبدیل می‌کنند در حالی که تبادل مالین نشده است.

نقد امام(رض) بر محقق نائینی(ره)